Runetyper

Autor
Wiktor Banaszewski
Kontakt
wiktor.banaszewski@protonmail.com
Repozytorium projektu
https://github.com/sigrarr/runetyper
Język
EN | PL

1. Opis ogólny

Niniejsza aplikacja powstała, aby umożliwiać wygodne posługiwanie się historycznymi alfabetami germańskimi, tj. runami i alfabetem gockim.

Głównym elementem Runetypera jest edytor tekstu, konwertujący standardowe znaki z klawiatury na litery wybranego alfabetu. Powiązanie owych liter z klawiszami, za pomocą których są wprowadzane, zostało ułożone z myślą o walorach zarówno praktycznych, jak i językoznawczych.

Z polem tekstowym edytora sąsiaduje panel zawierający przyciski ze wszystkimi znakami wybranego alfabetu wraz z objaśniającymi podpisami. Panel ten pełni funkcję klawiatury wirtualnej – można wpisywać litery poprzez klikanie przycisków; jest to też jedyny możliwy sposób korzystania z Runetypera na urządzeniach mobilnych.

Tekst wyjściowy jest generowany w standardzie Unicode (UTF-8) i może być kopiowany do innych aplikacji. Trzeba jednak mieć świadomość, że do poprawnego wyświetlania skopiowanej treści w innych programach lub serwisach internetowych potrzebne są odpowiednie czcionki; mogą być one zawarte w tych aplikacjach lub dostępne w systemie operacyjnym.

2. Instrukcja

2.1. Użycie podstawowe

Pisanie wybranym alfabetem (2.2.1) odbywa się w głównym polu tekstowym (początkowo oznaczonym: ᛫᛫᛫). Gdy pole tekstowe jest aktywne, można rozpocząć pisanie na klawiaturze: domyślne wartości klawiszy będą konwertowane do znaków historycznych.

  • Aby sprawdzić powiązania klawiszy ze znakami, przełącz podpisy w tryb klawiszy, wciskając [PageDown] lub używając przycisku w menu: [Æ]→[🄰🄴] (2.2.4).
  • Niektóre znaki wprowadza się kombinacją dwóch klawiszy (podawanych w podpisach bez odstępu między nimi). Aby wprowadzić taki znak, wciśnij pierwszy klawisz, a zaraz po nim drugi, przed zwolnieniem pierwszego.
  • W polu tekstowym powinno być możliwe używanie podstawowych klawiszy kontrolnych i białych znaków, a także niektórych skrótów klawiaturowych (w zależności od systemu operacyjnego i przeglądarki).

Panel alfabetu służy jako klawiatura wirtualna – można również pisać klikając przyciski znaków.

2.2. Główne opcje

  1. [ᚱ] Wybór alfabetu.
  2. [★] Wybór wariantów liter. Możesz sprawdzić, które litery mają więcej niż jeden wariant graficzny (wyróżniony w Unicodzie, zob. 3.1) i wskazać preferowane formy. Użyj przycisków: [⮄], [⮆] lub skrótów: [Ctrl+→], [Ctrl+←] aby jednocześnie zmienić dostępne warianty wszystkich znaków bieżącego alfabetu.
  3. [⚙] Ustawienia (podmenu):
    • [🖮] Wybierz alfabet wejściowy, aby dostosować powiązanie klawiszy ze znakami do lokalnego układu klawiatury. Aplikacja obsługuje alfabety kilku języków germańskich. Domyślny układ o nazwie UNI („uniwersalny”) wykorzystuje jedynie podstawowe klawisze standardowej klawiatury międzynarodowej (blok Unicode’u Basic Latin).
    • Dostosuj wygląd aplikacji używając opcji: krój znaków historycznych [☙], kolorystyka [◐] i panel alfabetu [▦].
    • [💻] Ustawienia urządzenia. Runetyper może być uruchomiony w trybie ekranu dotykowego albo klawiatury sprzętowej, w zależności od używanych urządzeń lub preferencji.
  4. [Æ|🄰🄴|—] Cykliczne przełączanie podpisów. Klawisze: [PageDown], [PageUp]
    • [Æ] Początkowo podpisy zawierają latynizację znaków (3.2.1).
    • [🄰🄴] W kolejnym stanie pokazane są klawisze (i ich pary) generujące dany znak.
    • [—] Podpisy można też wyłączyć.
    [🄰🗘]Przełączanie zawartości przycisków między znakami historycznymi a ich łacińską transliteracją.

2.3. Pasek narzędzi edytora

  1. [🗚] [🗛] Regulacja rozmiaru czcionki. Skróty: [Ctrl+Shift++], [Ctrl+Shift+-] i [Ctrl+Shift+0].
  2. [🗸] Zapisz bieżącą treść pola tekstowego w pamięci podręcznej przeglądarki internetowej. Skrót: [Ctrl+s]. Poprzedni zapis zostanie nadpisany (o ile istnieje).
  3. [📋] Wklej uprzednio zapisany tekst (2.3.2) do pola tekstowego.
  4. [🖢] Zaznacz wszystko.
  5. [⌧] Skasuj zaznaczony tekst.

3. Reprezentacja alfabetów

Pismo runiczne nigdy nie było systemem jednolitym ani niezmiennym. Przyjęło się wyróżniać kilka alfabetów z konkretnymi zestawami znaków, ale należy pamiętać, że istniały stany pośrednie między starszymi i nowszymi formami pisma, a także wariacje terytorialne. Poszczególne runy także występowały w różnych kształtach.

Alfabetu gockiego nie można nazwać runicznym, ale został uwzględniony w niniejszym projekcie ze względu na kilka wspólnych cech, które dzieli z pismami runicznymi. Wszystkie uwzględnione alfabety:

  • są interesujące z językoznawczego punktu widzenia, ponieważ służyły do zapisu dawnych języków germańskich,
  • nie rozróżniają wielkich i małych liter,
  • nie wyróżniają długich ani nosowych głosek, nawet gdy w języku mówionym były to cechy fonemiczne. (*)

3.1. Standard Unicode

Runetyper robi użytek z dwóch bloków Unicode'u, są to:

Blok runiczny Unicode'u
https://www.unicode.org/charts/PDF/U16A0.pdf
Blok gocki Unicode'u
https://www.unicode.org/charts/PDF/U10330.pdf

Blok runiczny został zaprojektowany jako zbiór abstrakcyjnych reprezentacji i ma ograniczoną wartość paleograficzną. Liczne znaki powiązano z więcej niż jednym alfabetem, aby uniknąć redundancji (co jest oczywiście rozsądne).

3.2. Latynizacja i sekcje

3.2.1. Latynizacja

Panel alfabetu zawiera latynizację wszystkich znaków, na którą składają się:

  • transliteracja – prosty związek jeden-do-jednego, użyteczny do identyfikacji znaków,
  • oraz transkrypcja – biorąca pod uwagę możliwe wartości fonetyczne znaków w danym języku.

Latynizacja jednego znaku może zawierać więcej niż jedną wartość w następujących przypadkach:

  • gdy dany alfabet służył do zapisu kilku języków (lub dialektów),
  • gdy znakiem zapisywano wiele fonemów danego języka, reprezentowanych przez różne litery w łacińskiej ortografii tego języka,
  • gdy wśród uczonych funkcjonuje kilka różnych konwencji dot. latynizacji tego znaku,
  • gdy nie ma pewności co do wartości fonetycznej znaku.

Należy zwrócić uwagę, że w dawnych językach germańskich długość samogłosek była fonemiczna, czyli użytkownicy tych języków rozpoznawali krótkie i długie samogłoski jako różne dźwięki; to samo się tyczy nosowości samogłosek w języku pragermańskim i staronordyckim. W ortografiach łacińskich oraz lingwistycznych konwencjach wspomniane cechy są często oddawane za pomocą znaków diakrytycznych, jednakże w oryginalnych zapisach runicznych i gockich brak jest takiego rozróżnienia, dlatego w niniejszej aplikacji również go nie stosowano.

3.2.2. Sekcje

Każdy alfabet został podzielony na sekcje oddzielone w panelu alfabetu cienką poziomą linią albo pasem w tle:

  • pierwsza sekcja składa się z głównego zbioru liter,
  • środkowa sekcja, o ile jest obecna, zawiera dodatkowe znaki o ograniczonym lub nieznanym zakresie użycia,
  • ostatnia sekcja zawiera znaki pomocnicze, w szczególności interpunkcyjne.

3.3. Alfabety: opis historyczny i uwagi na temat reprezentacji

3.3.1. Futhark starszy

Pierwszy alfabet runiczny, uważny przez ludy germańskie w wielu rejonach Europy, zawierający 24 runy. Najstarsze znane inskrypcje są datowane na II w. n.e., ale pismo prawdopodobnie istniało już wcześniej. Nie ulega wątpliwości, że futhark pochodzi od archaicznego alfabetu greckiego, jednakże, zdaniem większości uczonych, nie bezpośrednio; prawdopodobnie został stworzony na bazie alfabetu łacińskiego lub starszego pisma italskiego. Futharkiem starszym tworzono inskrypcje w późnych dialektach języka pragermańskiego i pierwotnych stadiach rozwijających się języków germańskich.

Uwagi
  • Podział zbioru znaków na trzy wiersze po 8 run jest potwierdzony epigraficznie.
  • Unicode zawiera tylko jeden znak reprezentujący runę futharku starszego o wartości /s/, mimo że w rzeczywistości występowała ona w rozmaitych zygzakowatych kształtach, dających się w znacznym uproszczeniu podzielić na „wariant Σ” (sugerowany przez Unicode) i „wariant S” (pominięty przez Unicode). Niniejsza aplikacja używa znaku ‹ᛋ› jako substytutu wariantu S, mimo pewnej różnicy geometrycznej i faktu, że sugestie Unicode’u wiążą go tylko z późniejszymi alfabetami.
  • Podobnie, runie H futharku starszego odpowiada tylko jeden znak Unicode’u, o sugerowanym kształcie zawierającym jedną poprzeczną belkę, podczas gdy ryto ją także z dwiema lub trzema belkami. Znak dwubelkowy jest traktowany przez Unicode jako wyłącznie anglosaski, jednakże niniejsza aplikacja traktuje go również jako wariant runy futharku starszego.
3.3.2. Futhorc anglosaski

Bliski potomek futharku starszego, zmodyfikowany i rozszerzony. Funkcjonował od V do ok. XI w. w Anglii. We wczesnych stadiach można go utożsamiać z tzw. runami anglo-fryzyjskimi. Wskutek procesu chrystianizacji futhorc stopniowo ustępował miejsca łacińskiemu alfabetowi staroangielskiemu.

Uwagi
  • Znak ‹j› został podany jako główna transliteracja run ‹ᛄ› i ‹ᛡ›, jednak w literaturze staroangielskiej głoskę /j/ zapisywano literą ‹g›.
3.3.3. Futhark młodszy

Skandynawskie pismo runiczne, którym posługiwali się użytkownicy języka staronordyckiego w epoce wikingów, od VIII do ok. XI w. Ukształtowane poprzez redukcję futharku starszego, zawierało jedynie 16 znaków, mimo że zakres głosek języka mówionego się rozszerzył. W rezultacie większość run była przeciążona co najmniej dwoma fonemami, a ortografia była niespójna, zwłaszcza w odniesieniu do samogłosek. Ponadto dziewięć run występowało równolegle w dwóch formach graficznych, zwanych „długogałązkowymi” i „krótkogałązkowymi”.

Uwagi
  • Główna transliteracja runy ‹ᚬ/ᚭ› – ‹ą› – wskazuje na nosowość głoski, ponieważ przez długi okres była to jedyna cecha fonetycznie odróżniająca tę runę od ‹ᛅ/ᛆ› (jest to wyjątkowy przypadek w ortografii runicznej).
3.3.4. Runy średniowieczne

Formy run skandynawskich używane równolegle z alfabetem łacińskim po epoce wikingów. Motywacją ich wykształcenia była potrzeba większej jednoznaczności fonetycznej. Aby ją osiągnąć, rozszerzano zestaw znaków, głównie poprzez dodawanie kropek do niektórych run oraz włączanie do systemu wariantów długo- i krótkogałązkowych jako oddzielnych liter o konkretnych wartościach fonetycznych.

3.3.5. Alfabet gocki

Alfabet stworzony w IV w. przez Wulfilę, ariańskiego misjonarza i biskupa, na potrzeby przekładu Biblii na język gocki. Większość liter została zaczerpnięta z alfabetu greckiego i łacińskiego, ale niektóre mogły mieć pochodze runiczne. Mimo że alfabet gocki nigdy nie był szeroko stosowany, językoznawcza wartość gockiej Biblii jest nie do przecenienia, jako iż jest to najstarszy zabytek literacki w jakimkolwiek języku germańskim.

Uwagi
  • Blok gocki Unicode’u nie zawiera żadnych znaków interpunkcyjnych, w związku z czym do reprezentacji znaków przestankowych, które występują w gockich manuskryptach, stosuje się zwykły dwukropek i kropkę środkową.
  • Goccy autorzy stosowali niekiedy literę ‹𐌹› z dierezą – ‹𐌹̈› – ale nie została ona uwzględniona w Unicodzie.

3.4. Suplement

Blok runiczny Unicode’u zawiera kilka grup znaków, które nie są używane w Runetyperze, ponieważ nie należą do żadnego z ww. historycznych alfabetów lub są zbyt nietypowe, by uwzględniać je jako normalną część systemu pisma. Tytuły poniższych podrozdziałów (z wyjątkiem 3.4.2) są nazwami grup w arkuszu bloku Unicode’u (3.1).

3.4.1. Litery kryptogramiczne
ᛴᚩ
ᛵᛁ
ᛶᛖ
ᛷᚪ
ᛸᚫ

Runy te zostały użyte tylko raz, w anglosaskiej inskrypcji na artefakcie znanym jako „szkatułka Franksa”, datowanym na VIII w. Służyły za kryptograficzne odpowiedniki standardowych run samogłoskowych.

3.4.2. Rozszerzenia korpusu skandynawskiego
ᚥw
ᚰon/ǫ
ᚶŋ(g)
ᛀN
ᛛL

Te znaki nie należały do historycznych alfabetów.

3.4.3. Runy złotoliczbowe
ᛮ17.
ᛯ18.
ᛰ19.

Wyżej wymienione symbole stworzono na potrzeby reprezentacji trzech złotych liczb – siedemnastej, osiemnastej i dziewiętnastej – w skandynawskich kalendarzach runicznych, używanych od XIII lub XIV w. aż po XIX w.

3.4.4. Rozszerzenia tolkienowskie
ᛱk
ᛲsh
ᛳoo

Niniejsze litery stanowią część artystycznego wariantu futhorcu J.R.R. Tolkiena, będącego adaptacją run anglosaskich do współczesnej angielszczyzny (lub „Westronu” w Śródziemiu). Nawiasem mówiąc, forma ‹ᛳ› występuje w wielu inskrypcjach w futharku starszym i prawdopodobnie należy ją odczytywać jako ᛁ + ᛜ = ing, jednak nie została uwzględniona w Unicodzie, a w alfabecie Tolkiena ma zupełnie inne znaczenie.

4. Wykorzystane materiały, literatura

4.1. Czcionki

Następujące czcionki (fonty) zostały wykorzystane do prezentacji historycznych alfabetów:

Zwykły tekst jest prezentowany przy użyciu fontów Biolinum autorstwa Philippa Polla, a podpisy z klawiszami przy użyciu fontu Courier Prime firmy Quote-Unquote Apps.

4.2. Literatura: runologia i lingwistyka germańska

  • E.H. Antonsen, Runes and Germanic Linguistics, 2002
  • M. Barnes
    • A New Introduction to Old Norse. Part I: Grammar, 2008, http://vsnrweb-publications.org.uk
    • The Scandinavian Languages in the Viking Age [in:] The Viking World, Ed. S. Brink, N. Price, 2008
  • Futhark: International Journal of Runic Studies, Ed. J.E. Knirk, H. Williams, http://futhark-journal.com
  • W. Harbert, The Germanic Languages, 2007
  • G. Kroonen, Etymological Dictionary of Proto-Germanic, 2013
  • T. Looijenga, Texts & Contexts of the Oldest Runic Inscriptions, 2003
  • W. Maciejewski et al., Runy, 2011
  • J.W. Marchand, The Sounds and Phonemes of Wulfila's Gothic, 1973
  • V. Orel, A Handbook of Germanic Etymology, 2003
  • R.I. Page
    • Pismo runiczne, tłum. Joanna Strzelczyk, 1998
    • An Introduction to English Runes, 1999
    • Runes and Runic Inscriptions, Ed. D. Parsons, 1999
  • H. Williams, Runes [in:] The Viking World, Ed. S. Brink, N. Price, 2008
Zobacz też:
© 2019 Wiktor Banaszewski

Przestrzeń robocza